---

Cechy galeonów

Galeony przeznaczone były przede wszystkim do żeglugi oceanicznej, budowano też mniejsze jednostki.
Wczesne jednostki mogły pełnić funkcje zarówno handlowe, jak i – po uzbrojeniu – wojenne.

Pierwsze galeony miały dwa pokłady górne, forkasztel i kasztel rufowy. Omasztowanie składało się najczęściej z bukszprytu i trzech masztów pionowych, przy czym grotmaszt i fokmaszt nosiły żagle rejowe, zaś bezanmaszt – łacińskie.
Bardzo duże jednostki miały od strony rufy jeszcze jeden, czwarty maszt, zwany bonawenturą, również z żaglem skośnym. Takie omasztowanie znacznie ułatwiało żeglugę bajdewindem (częściowo pod wiatr). Lepsze omasztowanie umożliwiło całkowitą rezygnację z napędu wiosłowego stosowanego na galerach.


Piękna rycina flamandzkiego malarza Pietera Bruegela starszego (1525–1569)
przedstawiająca holenderski galeon z czterema masztami.

Galeony wykorzystywano zarówno do działań wojennych, jak i do przewozu towarów. W obu przypadkach były odpowiednio uzbrojone.
Na początku uzbrojenie składało się z 20 do 30 dział stawianych na górnym pokładzie oraz z lekkiej broni pokładowej.
Później uzbrojenie zostało wzmocnione, głównie za sprawą wzrostu liczby i wagomiaru artylerii.
Konieczne było więc zbudowanie specjalnych pokładów do ustawienia dodatkowych dział.


Portugalskie płytki azulejo z połowy XVII wieku ozdobione wizerunkiem wielkiego galeonu z trzema pokładami działowymi pływającym po Tagu,
fragment dekoracji w ambasadzie włoskiej w Lizbonie, z uroczystości ślubnej Katarzyny Braganzy i angielskiego króla Karola II, w Lizbonie, 23 kwietnia 1662 r.

Pierwsza kampania wojenna, w której na szeroką skalę wykorzystano galeony, to próba inwazji na Anglię dokonana przez hiszpańską Niezwyciężoną Armadę w roku 1588. Flota hiszpańskiego monarchy Filipa II Habsburga miała przewagę liczebną, lecz jej statki nie radziły sobie z niższymi i smuklejszymi galeonami angielskimi.
Anglicy zjawiali się niespodziewanie i zadawali błyskawiczne ciosy. Taktyki tej nauczyli się podczas wieloletnich wojen prowadzonych przez słynnych dowódców, takich jak John Howkins i Francis Drake. Poza tym na wynik konfliktu wpłynęły fatalne warunki meteorologiczne.

Ewolucja cech konstrukcyjnych

Projekty nowych statków musiały uwzględniać rosnącą rolę artylerii morskiej. Nowe rodzaje uzbrojenia zmieniły nie tylko samą taktykę walki na morzu, ale dodatkowo wymusiły zmiany konstrukcyjne. W epoce karak o losach bitew decydowali żołnierze ustawieni na wysokich nadbudówkach rufowych i dziobowych.


Karaka „Mary Rose”, okręt flagowy Henryka VIII Tudora.
Karaki miały wysokie pokłady dziobowe i rufowe.
Były poprzedniczkami galeonów.

Ale już w XVI wieku, wraz z coraz powszechniejszym korzystaniem z artylerii, okręty zaczęły się przekształcać w autentyczne pływające baterie dział strzelających przez ambrazury wycięte w burtach.
W tej sytuacji kasztele rufowy i dziobowy straciły na znaczeniu, gdyż nie musiano na nich lokować dużych oddziałów żołnierzy. W tej sytuacji można było zmniejszyć ich wysokość i objętość.


Galeon angielski z XVII wieku. Widać tu nadburcia obniżone w stosunku do wodnicy.

Pod koniec XVI wieku znaczne zredukowanie rozmiarów kaszteli znacząco wpłynęło na właściwości nawigacyjne nowych galeonów.
Masywne nadbudówki stanowiły przeszkodę zmniejszającą siłę napędową wiatru. Dzięki ich obniżeniu polepszono osiągi statków z postawionymi żaglami. Kolejną korzyścią związaną ze zmianą wielkości kaszteli był wzrost stabilności oraz zmniejszenie przechyłów.


Diorama – hiszpański galeon z XVI wieku w trakcie remontu.
Okręt utracił fokmaszt podczas starcia na morzu.

Galeony z XVI wieku miały około 40 m długości i 10 m szerokości. Załogę stanowiło kilkuset marynarzy. Spali oni i posilali się na pokładach działowych. Kapitan i oficerowie mieszkali w specjalnych kajutach - pomieszczeniach urządzonych na rufie.
Ówczesne galeony miały wiele cech wspólnych, dzięki czemu możemy uznać je za odrębną kategorię, ale najważniejsze jednostki marynarek państw europejskich różniły się między sobą, gdyż miały cechy szczególne właściwe dla danego kraju.
Na przykład galeony hiszpańskie wyróżniały się wysokimi nadburciami, angielskie zaś miały smuklejsze kadłuby. Z kolei galeony holenderskie charakteryzowały się wyjątkowo wąskimi kasztelami, dostosowanymi do niderlandzkich przepisów celnych, gdyż wysokość cła zależała od powierzchni odkrytego pokładu.


Galeon z pierwszej połowy XVII wieku. Na ilustracji widać kwadratową rufę, typową dla wszystkich galeonów, wysokie nadburcia charakterystyczne dla hiszpańskiej marynarki, prostokątne żagle na grotmaszcie, fokmaszcie i bukszprycie oraz żagiel łaciński na bezanmaszcie.